noga

1. pot. Brać, wziąć nogi za pas «szybko uciekać, uciec»: Uratował go nalot niemiecki, bo ludziska rozbiegli się w popłochu, a szpieg wziął nogi za pas i nikt go tu więcej nie widział. R. Antoszewski, Kariera.

2. Być gdzieś jedną nogą

a) «mieć myśli zaprzątnięte tym, że się lada chwila znajdzie gdzieś indziej, że się dokądś wyjdzie, wyjedzie, być gdzieś tylko połowicznie»: Nie słuchał nas, w domu był tylko jedną nogą, myślami wędrował po swoich górach. Roz bezp 1997.

b) «być bliskim znalezienia się gdzieś, być już gdzieś myślami»: W Krakowie szybko załatwiłem swoje interesa i już byłem jedną nogą w Ameryce. R. Antoszewski, Kariera.

3. (Być) na ostatnich nogach «o kimś bardzo zmęczonym, wyczerpanym, u kresu sił»: Janusz też więcej matkę powinien oglądać, a nie dopiero wieczorem, kiedy wraca skonana na ostatnich nogach. S. Łubiński, Ballada.

4. (Być) od świtu, od (samego) rana itp. na nogach; (być) cały dzień na nogach «od rana być wciąż w ruchu, nie zaznawszy odpoczynku»: Nazajutrz od samego rana wszyscy byli na nogach. B. Wojdowski, Chleb. Cały dzień była na nogach – widziała wszystko, co działo się dokoła, i to ona właściwie zajmowała się domem. D. Koral, Wydziedziczeni.

5. Coś zbija kogoś z nóg

a) «coś powoduje, że ktoś traci równowagę»: – Słyszałam też, że piwo Guinness jest bardzo mocne. – To się zgadza – rzekł Konrad. – W istocie, zbija z nóg. M. Musierowicz, Dziecko.

b) «jakaś wiadomość, jakieś wydarzenie sprawia, że ktoś jest bardzo zaskoczony»: (...) wiadomość o jego wyjeździe zbiła nas z nóg. Roz tel 1998.

6. Czyjaś noga nie postanie, nie postała gdzieś «ktoś nigdy nie będzie, nie był w jakimś miejscu»: (...) nie mogę pozwolić na podobne traktowanie. To na kpiny przecież zakrawa. Zabierajmy się stąd. Noga moja więcej nie postanie w tym lokalu. J. Andrzejewski, Popiół.

7. Iść, jechać, wlec się itp. noga za nogą «iść, jechać bardzo wolno»: Bogumił jechał noga za nogą, gdyż wiatr zwiał śnieg i poodsłaniał chropawą, twardą grudę. M. Dąbrowska, Noce. Wieczór jest chłodny i jesteśmy tak zmęczeni, że wleczemy się ulicami noga za nogą. A. Bobkowski, Szkice.

8. Iść, maszerować w nogę «dostosowywać swoje kroki do kroków innej osoby, stąpać jednocześnie z innymi raz prawą, raz lewą nogą»: (...) mogą maszerować w nogę i wspólnie – jak jeden mąż – śpiewać tę samą pieśń. Dialog 7/1995.

9. Lecieć, padać, pot. walić się z nóg «być bardzo zmęczonym, wyczerpanym, nie mieć siły, słaniać się ze zmęczenia»: Dzień był tak pełen wrażeń, że padam z nóg. M. Brandys, Dzienniki.

10. Ledwo, ledwie powłóczyć nogami, ciągnąć, wlec za sobą nogi

a) «iść, chodzić z trudem, z wysiłkiem, powoli»: Szła zgarbiona, ledwie powłócząc nogami. Od rana nic nie jadła i była straszliwie zmęczona. H. Górska, Brama.

b) «być wycieńczonym, schorowanym»: Pani Zofia ledwo powłóczyła nogami. Sina bladość twarzy była niezawodnym odblaskiem, idącym już z tamtej strony. E. Zegadłowicz, Zmory.

11. Ledwo, ledwie, z trudem się trzymać, stać na nogach «być bardzo zmęczonym, osłabionym, nie móc stać, chodzić ze zmęczenia, z wyczerpania, osłabienia»: Byłem bardzo zmęczony i z trudem trzymałem się na nogach. M. Choromański, Zazdrość.

12. Mieć dobre nogi «umieć chodzić wytrwale, wytrzymywać długi marsz»: Oni na różnych ulicach mieszkają. Ale to nic. Nogi mam dobre: dwa lata byłem gazeciarzem. J. Korczak, Maciuś.

13. Noga się komuś powinęła, poślizgnęła «komuś się nieoczekiwanie nie powiodło, nie udało, ktoś popełnił poważny błąd»: Jeśli ktoś nie zda jednego przedmiotu pisemnego, przystąpi do egzaminów ustnych, jeśli powinie mu się noga na obu pisemnych, będzie zdawał poprawkę tuż po nich. KSz 10/04/2002.

14. Nogi kogoś nie chcą nieść «ktoś ma kłopoty z chodzeniem, nie może iść»: Na pół zleciałem ze schodów, bo nogi mnie nie chciały nieść, lecz trzymałem się poręczy. S. Grzesiuk, Kacet.

15. posp. Nogi komuś wlazły, weszły w tyłek, wulg. w dupę «ktoś jest bardzo zmęczony, kogoś bardzo bolą nogi od długiego chodzenia, stania»: Nogi mi już wlazły w tyłek od tego stania (...). Roz bezp 1996.

16. Nogi same kogoś niosą «ktoś idzie, biegnie bez wysiłku, nie męczy się chodzeniem»: Bieżnia była elastyczna i zwięzła; słyszałem cichy zgrzyt kolców, nogi same mnie niosły (...). B. Madej, Półtraktat.

17. Nogi się komuś plączą

a) «ktoś idzie, biegnie z trudem, potykając się»: Biegła niezgrabnie, nogi jej się plątały w długiej, sztywnej spódnicy. M. Choromański, Zazdrość.

b) «ktoś nie wie, jak się zachować, zwykle ze zdenerwowania»: (...) kiedy poznaję jakiegoś chłopca, który chociaż trochę mi się podoba, to natychmiast przestaję być sobą. Ręce mi się trzęsą, nogi mi się plączą. K. Siesicka, Fotoplastykon.

18. pot. (O) mało nóg nie połamać «bardzo się śpieszyć»: (...) wystroiła się w nowy kostium i gdzieś leciała, mało nóg nie połamała (...). H. Ożogowska, Głowa.

19. przestarz. Padam, ścielę się do nóg, nóżek, stóp, stópek «uniżony zwrot grzecznościowy używany przez mężczyzn w stosunku do kobiet»: – Padam do nóżek – powiedział do babki z galicyjską galanterią. – Całuję rączki i zostańcie z Bogiem. B. Madej, Półtraktat.

20. (Pobiec, skoczyć itp.) na jednej nodze «(pobiec, załatwić itp. coś) bardzo szybko, jak najprędzej»: – Skocz do kuchni i przyślij mi tu Stefkę. Wiesz, która to? – Wiem, panie dyrektorze. – Tylko szybko, na jednej nodze. J. Andrzejewski, Popiół.

21. Pociągać nogami «iść z trudem, wolno przesuwając nogę za nogą»: Andrzej zauważył, że ojciec idzie wolniej niż zwykle, że jakoś pociąga nogami i zasapuje się. – Zmęczony jesteś? – spytał go. – Tak. Dawno nie miałem żadnego wypoczynku (...). J. Iwaszkiewicz, Sława.

22. Poderwać się, porwać się, skoczyć, stanąć, zerwać się na równe nogi «gwałtownie wstać, podnieść się raptownie»: Biała furgonetka powoli minęła długi łańcuch mężczyzn, którzy obsiedli krawężnik. Już wiedzą, że się zatrzyma. Podrywają się kolejno na równe nogi i biegną za samochodem. Polityka 21/2000.

23. Postawić, stawiać kogoś, coś na nogi; coś postawiło, stawia kogoś, coś na nogi «sprawić, sprawiać, że ktoś, coś odzyskuje dobrą formę; coś pomogło, pomaga komuś odzyskać dobrą formę»: Umierał jako bankrut. Jego synowie postawili fabrykę na nogi, wnuk z kolei ogłosił upadłość – jak to w Łodzi. Polityka 21/2000. Włazimy do środka, zapalamy maszynkę i gotujemy litr wina z cukrem i z rodzynkami. To stawia na nogi. A. Bobkowski, Szkice.

24. Postawić, stawiać na nogi «zmobilizować, mobilizować do działania»: Aby nie doszło do zakłócenia wyborów, postawiono tam na nogi ponad 4 tysiące dobrze uzbrojonych policjantów. Rzecz 13/03/2000.

25. Postawić, stawiać, podnieść kogoś na (równe) nogi «spowodować, powodować, że ktoś przechodzi ze stanu spoczynku w stan aktywności, wymuszonego działania, zwykle nagle»: Wielki huk, dym, błysk ognia i brzęk tłuczonego szkła postawił na nogi wszystkich: załogę i pasażerów. H. Mąka, Piraci. Nagły dzwonek telefonu podniósł go na nogi. Niechętnie wstał i przeszedł do sąsiedniego pokoju. J. Głowacki, Café.

26. Posuwać nogami «iść z trudem, ledwo poruszając nogami»: (...) wstał z krzesła, posuwając nogami w kapciach podążył w stronę łóżka, położył się (...). L. Pawlik, Ankara.

27. Rzucać, ciskać komuś kłody pod nogi «używać wszelkich sposobów, aby przeszkodzić komuś w realizacji jego zamierzeń»: (...) ruch związkowy nie stoi z założonymi rękami, gdy mu się rzuca kłody pod nogi. W. Kuczyński, Burza.

28. Schodzić, uchodzić nogi; uchodzić nogi do kolan «bardzo się zmęczyć chodzeniem; nachodzić się; także: zadać sobie wiele trudu, żeby załatwić jakąś sprawę»: (...) nie znajdziesz drugiego takiego, choćbyś nogi uchodził (...). Roz bezp1998.

29. Traktować, potraktować kogoś per noga, żart. per nogam, przez nogę «traktować, potraktować kogoś lekceważąco, pogardliwie»: (...) bardzo niechętnie się do nas odnosił. Traktował per noga, nie wykazywał ani zainteresowania, ani respektu, choć wśród nas było kilku oficerów. T. Torańska, Oni.

30. żart. Trzecia noga «laska, kij»: (...) spaceruje po parku, postukując trzecią nogą (...). Roz bezp 1996.

31. pot. W nogi «wyrażenie mobilizujące do ucieczki lub wzywające do wycofania się z czegoś»: Ranny od strzałów żandarmskiej salwy symulował zabitego; po odjeździe morderców wygrzebał się spod trupów... i w nogi. W. Machejek, Rano.

32. pot. Wybić, wyciąć, wyrżnąć, wystrzelać itp. (co) do nogi, w pień «wybić, wyciąć, wyrżnąć, wystrzelać wszystkich bez wyjątku»: Oddział jego został wybity prawie do nogi. B. Czeszko, Pokolenie. (...) wojsko pomorskie wycięło Krzyżaków w pień i trupami ich zasłało pola. S. Żeromski, Wiatr.

33. Zamiatać nogą «wyrzucać nogę w bok przy chodzeniu; powłóczyć nogą»: Po skończonej mszy ksiądz, przeprowadzany przez zamiatającego lewą nogą kościelnego, z kielichem i pateną w dłoniach, nie krępując się, rzekł ciężkim basem w stronę Heleny: – A nie zapomnij, dziecka, o śniadaniu. T. Konwicki, Bohiń.

34. Zmienić nogę «zmienić kolejność kroków, stawiając dwa kroki tą samą nogą»: Przechodząc obok mężczyzn pod latarnią, żołnierz chrząknął i zgubił rytm marszu. Zmienił nogę, znów chrząknął. A. Szczypiorski, Początek.

35. pot. Zwalić się z nóg «upaść bezwładnie»: Zahamowanie (...) biegu było tak nagłe a mocne, iż wszyscy z nóg się zwalili padając na ziemię (...). S. Żeromski, Wiatr. Przerażająca wiadomość wstrząsnęła Saulem do tego stopnia, że nieprzytomny zwalił się z nóg na ziemię. Z. Kosidowski, Opowieści.

36. pot. Zwalić, ściąć kogoś z nóg

a) «przewrócić kogoś»: Kloss podszedł do niego i jednym szybkim ruchem zwalił go z nóg. Andrzej Zbych, Stawka.

b) «stać się przyczyną czyjegoś zasłabnięcia, czyjejś choroby, utraty sił lub silnego wzburzenia, napięcia psychicznego»: (...) ten sam wirus może u jednego pacjenta wywołać tylko lekkie objawy, a innego zwalić z nóg. GW 10/01/2000. Żal mi tej rodziny. Jak byłem u nich w domu, to po prostu ścięło mnie z nóg. Bieda aż piszczy (...). SE 31/01/1998.

Alkohol (wino, wódka itp.) idzie, poszedł komuś w nogi zob. iść 1.

Bronić się przed czymś rękami i nogami zob. bronić się.

Być jedną nogą w grobie, na tamtym świecie zob. grób 1.

Coś ma ręce i nogi zob. ręka 8.

Coś nie ma rąk ani nóg zob. ręka 9.

Dać nogę zob. dać 3.

Dbać o coś jak pies o piątą nogę zob. pies 7.

Do góry nogami zob. góra 3.

Głupi jak but z lewej nogi; głupi, tępy jak noga stołowa (stołowe nogi) zob. głupi 2.

Iść, stać itp. (jak) na słomianych nogach zob. słomiany 1.

Kolos na glinianych nogach zob. gliniany.

Komuś miękną, zmiękły nogi zob. mięknąć.

Ktoś chwycił, złapał itp. Pana Boga za nogi zob. Bóg 7.

Ktoś stanął, zatrzymał się itp., jakby mu nogi wrosły w ziemię zob. wrosnąć.

Ktoś traci grunt pod nogami; komuś usuwa się grunt, ziemia spod nóg; komuś chwieje się grunt pod nogami zob. grunt 3.

Kula u nogi zob. kula 1.

Kuty na cztery nogi zob. kuć.

Mieć charakter w nogach zob. charakter 3.

Mieć miękkie nogi; iść, poruszać się itp. na miękkich nogach zob. miękki 2.

Mieć nogi do samej szyi zob. szyja 2.

(Mieć) nogi jak kłody zob. kłoda 2.

Mieć nogi jak podolski złodziej zob. złodziej 1.

Mieć nogi jak z drewna, jak drewno zob. drewno 2.

Mieć nogi jak z ołowiu zob. ołów 2.

Mieć nogi jak z waty zob. wata.

Nakryć się nogami zob. nakryć się.

Nie czuć nóg zob. czuć.

Nie móc ruszyć (ani) ręką, ani nogą zob. ruszyć 2.

Nie wygrałem (nie wygrałam, nie wygrałeś itp.) nóg na loterii; nogi na loterii wygrałem (wygrałam, wygrałeś itp.)? zob. wygrać 1.

Noga ludzka (nigdy) gdzieś nie stanęła zob. stanąć 2.

Nogi same się rwą do tańca zob. rwać się.

(No to) na drugą nogę zob. nóżka 1.

Pies z kulawą nogą nie zajrzy, nie przyjdzie, nie zainteresuje się, nie wspomni, nie zadba itp. zob. pies 16.

Poczuć, czuć, mieć pewny, mocny grunt pod nogami zob. grunt 4.

Podłoga ucieka komuś spod nóg zob. uciec 2.

Podstawić komuś nogę zob. podstawić.

Połam, złam ręce i nogi, połamania nóg zob. połamać 2.

Postawić gdzieś nogę (pierwszy raz) zob. postawić 1.

Postawić, stawiać cały dom na nogi zob. dom 8.

Potrzebne coś komuś jak psu piąta noga zob. pies 18.

Przejść suchą nogą zob. przejść 6.

Przestępować z nogi na nogę zob. przestępować.

Przewrócić, wywrócić coś do góry nogami zob. góra 10.

Ręka, noga, mózg na ścianie zob. ręka 42.

Ręka rękę myje, noga nogę wspiera zob. ręka 43.

Rzucić coś komuś do nóg zob. rzucić 2.

Stać, stanąć na mocnych, na własnych nogach, mocno na nogach zob. I stać 5.

Stać z bronią u nogi zob. I stać 9.

Stanąć na nogi, na nogach zob. stanąć 6.

Świat się do góry nogami przewraca zob. świat 29.

Trzymać się kogoś, czegoś rękami i nogami zob. trzymać się 2.

Umarłego by postawił na nogi zob. umarły.

Wstać lewą nogą zob. wstać.

Wyciągać nogi zob. wyciągnąć 2.

Wyciągnąć nogi zob. wyciągnąć 7.

Ziemia, grunt pali się komuś pod nogami zob. palić się 3.

Zmiatać sprzed czyichś nóg kurz, proch, prochy zob. zmiatać.

Żeby się świat do góry nogami przewracał, to... zob. walnąć się.